🔬 ट्रान्सजेनिक उंदरांबाबत महत्त्वाची माहिती
अलीकडेच अमेरिकेच्या राष्ट्राध्यक्षांच्या ‘Transgender Mice’ या चुकीच्या उल्लेखामुळे ‘Transgenic Mice’ चर्चेत आले आहेत. ट्रान्सजेनिक म्हणजे असा जीव किंवा पेशी ज्याच्या जनुकांमध्ये (DNA) इतर प्रजातीच्या DNA चा समावेश करून बदल करण्यात आला असतो.
🧬 ट्रान्सजेनिक जीव म्हणजे काय?
✔️ ट्रान्सजेनिक (Transgenic) संकल्पना:
- ‘Trans’ म्हणजे ‘एका प्रजातीपासून दुसऱ्या प्रजातीपर्यंत’
- ‘Genic’ म्हणजे ‘जनुकीय स्तरावरील बदल’
- ट्रान्सजेनिक जीवांमध्ये नवीन प्रथिने किंवा गुणधर्म जोडले जातात, जे त्यांच्यात नैसर्गिकरित्या नसतात.
✔️ ट्रान्सजेनिक उंदीर:
- मानवी शरीराशी जास्त साधर्म्य असलेल्या जैविक प्रक्रियांचा अभ्यास करण्यासाठी ट्रान्सजेनिक उंदीर एक महत्त्वाचा मॉडेल जीव आहे.
🛠️ ट्रान्सजेनिक जीवांचे उपयोग
1️⃣ शारीरिक प्रक्रिया समजून घेण्यासाठी:
- उदा. उंदीरांमध्ये चयापचय (Metabolism) व रक्तपेशी निर्मिती (Blood Cell Production) चा अभ्यास करण्यासाठी त्यांचा वापर.
2️⃣ मानवी रोगांचे मॉडेल तयार करण्यासाठी:
- उदा. ट्रान्सजेनिक डुकरे अल्झायमर (Alzheimer’s) सारख्या मानवी रोगांचा अभ्यास करण्यासाठी वापरली जातात.
3️⃣ नवीन उपचार व औषधनिर्मितीसाठी:
- उदा. ट्रान्सजेनिक झेब्राफिशचा वापर औषध चाचण्या व उपचार विकसित करण्यासाठी केला जातो.
4️⃣ थेरप्यूटिक प्रथिने निर्माण करण्यासाठी:
- उदा. ट्रान्सजेनिक शेळ्या मानवातील रक्त गोठवण्याच्या प्रक्रियेसाठी आवश्यक असलेले ‘Antithrombin’ नावाचे प्रथिन निर्माण करतात.
5️⃣ रोगप्रतिकारक्षम पीक निर्मितीसाठी:
- उदा. Bt कापूस (Bt Cotton) हा एक ट्रान्सजेनिक पीक असून, तो किडींसाठी प्रतिकारक्षम आहे.
🧪 Bt कापसाचे ट्रान्सजेनिक प्रक्रिया कशी होते?
✅ दात जीव (Donor Organism):
- Bacillus thuringiensis (Bt) नावाच्या जिवाणूपासून Cry1Ac जीन वेगळा केला जातो.
- हा जीन किडींसाठी घातक टॉक्सिन तयार करतो.
✅ जीन काढणे व पुनर्रचना (Gene Extraction & Recombinant DNA):
- Cry1Ac जीन एका वाहक (Vector) मध्ये ठेवला जातो आणि तो कापसाच्या वनस्पतीच्या जनुकांमध्ये समाविष्ट केला जातो.
- त्यामुळे Bt कापूस बोळवर्मसारख्या किडींपासून सुरक्षित राहतो.
⚠️ ट्रान्सजेनिक जीवांच्या संधी आणि आव्हाने
✅ संधी (Advantages):
- अधिक उत्पादनक्षम वनस्पती आणि प्राणी
- रोग प्रतिकारक्षम पीक व उपचार
- औषधनिर्मिती व जैवतंत्रज्ञान संशोधनात मदत
⚠️ अडचणी (Challenges):
- नैतिक चिंता: प्राण्यांवर प्रयोग केल्याने पशुसंवेदना आणि नैतिकतेवर प्रश्नचिन्ह.
- पर्यावरणीय धोके: ट्रान्सजेनिक जीव नैसर्गिक परिसंस्था (Ecosystem) बिघडवू शकतात.
📜 भारतातील नियमन (Regulation in India)
✅ ट्रान्सजेनिक जीवांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी भारतात खालील कायदे व समित्या कार्यरत आहेत:
- पर्यावरण संरक्षण कायदा, 1986 अंतर्गत ‘Rules, 1989’
- GEAC (Genetic Engineering Appraisal Committee) – जैवतंत्रज्ञान विषयक निर्णय घेणारी मुख्य संस्था
🔍 निष्कर्ष:
ट्रान्सजेनिक तंत्रज्ञान हे वैज्ञानिक संशोधन, औषधनिर्मिती आणि कृषी विकासासाठी महत्त्वाचे साधन आहे. मात्र, त्याचा योग्य वापर आणि नियंत्रित अंमलबजावणी करणे गरजेचे आहे जेणेकरून नैतिकता आणि पर्यावरणाचे संरक्षण करता येईल. 🚀